Περίληψη / Sommario
Οι εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν το 2020 στις δεσποτικές εικόνες και το επιστύλιο του τέμπλου της μεταβυζαντινής εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στην ενορία Μουζεβίκη της Καστοριάς συνέβαλαν σημαντικά στην τεκμηριωμένη απόδοσή τους στον διάσημο ζωγράφο Ονούφριο Αργίτη. Πρόκειται για τις εικόνες του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και του αγίου Γεωργίου έφιππου δρακοντοκτόνου, που χρονολογούνται γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα. Σε αυτές προστίθεται η μερικώς δημοσιευμένη εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα (περίπου 1547) από τη Συλλογή Εικόνων του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς.
Εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου
Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου βρίσκεται στη συνήθη θέση της στο ξύλινο τέμπλο της εκκλησίας, μετά την εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα. Το χρυσό φόντο απεικονίζει δύο στρογγυλά μετάλλια με διακεκομμένα πλαίσια στις άνω γωνίες της εικόνας, αλλά οι καθιερωμένες συντομογραφίες O AΓ(IOC) - IΩ(ANNHC) λείπουν.
Ο Πρόδρομος, μια ασκητική μορφή, εμφανίζεται φτερωτός και μετωπικός, μέχρι τους μηρούς, ντυμένος με σκούρο πράσινο μηλωτή και λαδοπράσινο ιμάτιο. Σηκώνει το δεξί του χέρι σε μια χειρονομία λόγου. Στο αριστερό του χέρι, κρατά το κομμένο κεφάλι του σε ένα κόκκινο δίσκο και ένα ειλητάριο με επιγραφή. Σύμφωνα με το περιεχόμενό του, ο άγιος προσκαλεί τους πιστούς να παρατηρήσουν το αποτέλεσμα της κριτικής του Ηρώδη, που είναι ο αποκεφαλισμός του, που υποδεικνύεται από το κομμένο κεφάλι στον δίσκο που μεταφέρει.
Ο εικονογραφικός τύπος του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, με τις παραλλαγές του στα αντικείμενα που μεταφέρει, είναι κοινός και καθιερωμένος στα έργα της Κρητικής Σχολής. Είναι πολύ πιθανό ο εικονογραφικός τύπος του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην εικόνα μας να προέρχεται από την ευρηματικότητα και το εφευρετικό πνεύμα του Ονουφρίου, καθώς συναντάται —από όσο γνωρίζουμε— μόνο σε έργα επηρεασμένα από τη ζωγραφική του, που ταξινομούνται ως η «Σχολή του Ονουφρίου».
Εικόνα του αγίου Γεωργίου έφιππου δρακοντοκτόνου
Η εικόνα του αγίου Γεωργίου έφιππου δρακοντοκτόνου βρίσκεται στη συνήθη θέση, μετά από αυτήν του Προδρόμου, στο ξύλινο τέμπλο της εκκλησίας. Βρίσκεται σε κακή κατάσταση λόγω εκτεταμένων φθορών και ξεφλουδίσματος του στρώματος χρώματος.
Στο χρυσό φόντο, στο πάνω μέρος διακρίνεται μια πιο πρόσφατη κόκκινη επιγραφή με κεφαλαία γράμματα, O AΓIOC I'EΩPΓIOC O TPOIIAIOΦOPOC. Ο άγιος, στραμμένος στα τρία τέταρτα δεξιά, ιππεύει ένα καλπάζον, όρθιο άλογο σε ανοιχτό πορτοκαλί φόντο. Φοράει φωτοστέφανο με χαραγμένα χαρακτηριστικά, παρόμοιο με αυτό του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Στο δεξί του χέρι κρατάει ένα δόρυ με το οποίο τρυπάει διαγώνια τον δράκο που βρίσκεται κοντά στην πηγή. Πίσω από τον άγιο, καβάλα στο άλογο, κάθεται ο νεαρός υπηρέτης, που σύμφωνα με την παραδοσιακή αγιογραφία σώθηκε από τον άγιο. Στην επάνω αριστερή γωνία, το χέρι του Θεού εμφανίζεται να ευλογεί τον άγιο, ενώ τρεις ακτίνες φωτός λάμπουν προς το μέρος του.
Ο εικονογραφικός τύπος του αγίου Γεωργίου έφιππου να σκοτώνει τον δράκο, όπως εμφανίστηκε και εδραιώθηκε τον 15ο αιώνα, αποδίδεται από τους μελετητές στον διάσημο ζωγράφο της πρώιμης κρητικής σχολής, Άγγελο Ακοτάντο.
Εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα
Η εικόνα στη Συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς προέρχεται από την εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστή και ως Τσατσαπά στην Καστοριά. Η εικόνα δεν είναι σε καλή κατάσταση, καθώς έχει εκτεταμένα κενά στο στρώμα βαφής και στο ξύλινο στήριγμά της, μαζί με σημαντικές εκδορές και ξεφλουδίσματα σε διάφορα σημεία.
Ο Χριστός απεικονίζεται μετωπικά, ημίσωμος, να κοιτάζει τους πιστούς, στη συνηθισμένη στάση του Παντοκράτορα. Κρατάει το δεξί του χέρι, καλυμμένο με τον μανδύα του, στο στήθος του σε ένδειξη ευλογίας, ενώ το αριστερό του χέρι κρατάει ένα ανοιχτό χειρόγραφο Ευαγγελίου με επιγραφή. Το πλαίσιο του ένσταυρου φωτοστέφανου ορίζεται από δύο εγχάρακτες ομόκεντρες γραμμές, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλεται σειρά από εμπίεστες κουκκίδες.
Στις άνω γωνίες, στο χρυσό φόντο της εικόνας, υπάρχουν δύο συμμετρικοί στρογγυλοί δίσκοι σε πορφυρό φόντο. Φέρουν εγχάρακτες διακεκομμένες γραμμές μέσα στις οποίες είναι χαραγμένες οι συντομογραφίες I(HCOY)C X(PICTO)C. Παρακάτω, η επιγραφή O CΩTHP TOY (KOCMOY) (;) είναι χαραγμένη σε δύο ορθογώνια πορφυρά διακριτικά.
Ο εικονογραφικός τύπος του Χριστού θυμίζει την δεσποτική εικόνα του ίδιου θέματος στην εκκλησία του San Giorgio dei Greci στη Βενετία (πρώτο μισό του 14ου αιώνα), για την οποία αποτελεί ένα απομακρυσμένο μοντέλο.
Αυτός ο τύπος υιοθετήθηκε και στο παρελθόν από τον ζωγράφο Ιωάννη από τη Γράμμοστα, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε ενεργά σε μια τεράστια περιοχή της Καστοριάς και της Αχρίδας κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα.
Από επιτόπιες παρατηρήσεις, μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης των προαναφερθέντων δεσποτικών εικόνων από το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου Μουζεβίκη και παρόμοιων εικόνων στη συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς, επιβεβαιώνεται αναμφισβήτητα το ενιαίο ύφος και το κοινό καλλιτεχνικό ήθος που συνολικά καθορίζουν την ανεξάρτητη προσωπικότητα του Ονουφρίου.
Η σύνθεση των τριών εικόνων είναι απόλυτα αρμονική και ισορροπημένη μέσα στον διαθέσιμο χώρο. Οι μορφές, αποδομένες σε καλλιγραφικό ύφος, κομψές και εκλεπτυσμένες, διακρίνονται για τη γαλήνη, την ευγένεια και το αριστοκρατικό τους ήθος. Επιπλέον, ορισμένα τεχνικά χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Ονουφρίου, που συναντώνται και στις εικόνες μας, μαζί με την εξαιρετική ποιότητα και καλλιγραφία των γραμμάτων, συμβάλλουν αποφασιστικά στην ταυτοποίηση του ζωγράφου. Συγκεκριμένα, το αναπαραστατικό ύφος, ως προς το σχήμα και το σχέδιο, των ορθογώνιων εμβλημάτων με επιγραφές και των στρογγυλών μεταλλίων είναι σχεδόν πανομοιότυπο. Για την εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα ως Σωτήρ του κόσμου, μετά από τεκμηριωμένη έρευνα, προτείνουμε την πιθανή προέλευσή της από την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων της ενορίας Ελεούσας Καστοριάς.
Συμπερασματικά, νέα και ενδιαφέροντα ερευνητικά δεδομένα έχουν προσθέσει δύο ακόμη άγνωστες εικόνες στα εικονογραφικά έργα του Ονουφρίου του Αργίτη, οι οποίες εμπλουτίζουν το αξιοσημείωτο πολιτιστικό και καλλιτεχνικό του έργο και συμβάλλουν καθοριστικά στην κατανόηση των εικονογραφικών του αρετών. Επιπλέον, αποκαταστάθηκε με μεγάλη πιθανότητα το αρχικό τέμπλο της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων στην ενορία της Ελεούσας Καστοριάς ως προς την εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα, ένα έργο του Ονουφρίου που θα αποτελούσε ζεύγος με την ήδη υπάρχουσα εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας (περίπου 1547).
Strati Aggeliki, Opere sconosciute del pittoer Onofrio Argite a Kastoria. Commenti e considerazioni
I lavori di conservazione eseguiti nel 2020 sulle icone despotiche e sull' architrave dell'iconostasi della chiesa post-bizantina di San Giorgio nella parrocchia Museviki di Kastoria, hanno contribuito in misura significativa alla loro documentata attribuzione al noto e riconosciuto pittore Onofrio Argite. Si tratta delle ico.ge di san Giovanni Prodromo e di san Giorgio a cavallo che uccide il drago, datate intorno alla metà del 16° secolo. Ad esse si aggiunge l'icona parzialmente pubblicata di Cristo Pantocratore (ca. 1547) della Collezione di icone del Museo Bizantino di Kastoria.
Icona di san Giovanni Prodromo
L'icona di san Giovanni Prodromo si trova nel posto consueto dell'iconostasi lignea della chiesa, dopo l'icona di Cristo Pantocratore. Il fondo oro reca sugli angoli superiori dell'icona due medaglioni rotondi con incorniciatura punteggiata in cui però non si salvano le abbreviazioni stabilite O AI'(IOC) - IΩ(ANNHC).
Il Prodromo, una figura ascetica, si presenta alato e frontale, a metà coscia, vestito di pelle di cammello color verde scuro e di un mantello verde oliva. Alza la mano destra in segno di parola. Nella mano sinistra tiene la sua testa mozzata in un vassoio rosso e un cartiglio scrollato con iscrizione. Secondo il suo contenuto, il santo invita il fedele a guardare il risultato della critica contro Erode che è la sua decapitazione, indicata dalla testa mozzata nel vassoio che reca.
Il tipo iconografico di san Giovanni Prodromo con le sue variazioni rispetto agli oggetti che porta è usuale e stabilito nelle opere della scuola cretese. È molto probabile che il tipo iconografico di San Giovanni Prodromo della nostra icona provenga dall'ingegnosità e lo spirito inventivo di Onofrio, siccome si riscontra -per quanto ne sappiamo- solo in opere influenzate dalla sua pittura, classificate nella cosiddetta "Scuola di Onofrio".
Icona di san Giorgio a cavallo che uccide il drago
L'icona di san Giorgio a cavallo che uccide il drago è situata nel solito posto, dopo quella di Prodromo, sull'iconostasi lignea della chiesa. È in uno stato di conservazione mediocre a causa delle lesioni estese e dello sfaldamento del colore della pellicola pittorica.
Sul fondo oro si distingue nella parte superiore una epigrafe rossa più recente in lettere maiuscole O AΓIOC I'EΩPΓIOC O TPOIIAIOΦOPOC. Il santo rivolto di tre quarti a destra, monta un cavallo galoppante impennato su un suolo chiaro arancione. Porta un'aureola con lineamenti incisi, simile a quella di san Giovanni Prodromo. Nella mano destra impugna una lancia con la quale trafigge diagonalmente il drago che giace vicino alla sorgente di acqua. In groppa al cavallo dietro il santo siede il giovane servo, appena salvato dal santo secondo l'agiografia tradizionale. Nella parte sinistra in alto appare la mano di Dio che benedice il santo, mentre tre raggi di luce si dirigono verso di lui.
Il tipo iconografico di san Giorgio a cavallo che uccide il drago così come si manifesta e si consolida nel 15° sec. viene attribuito dagli studiosi al rinomato pittore della prima fase della scuola cretese, Angelo Acotanto.
Icona di Cristo Pantocratore
L'icona della Collezione del Museo Bizantino di Kastoria proviene dalla chiesa della Presentazione della Vergine Maria, noto anche come Ciaciapà a Kastoria. L'icona non si trova in buono stato di conservazione siccome presenta estese lacune nella sua pellicola pittorica e sul suo supporto ligneo insieme ad altre considerevoli abrasioni e sfaldamenti in diverse parti.
Cristo è raffigurato frontale, a metà corpo fissando il fedele, nel tipo usuale del Pantocratore. Porta la mano destra coperta con il mantello sul petto in segno di benedizione, mentre con la mano sinistra tiene aperto un codice del Vangelo con iscrizione. L'incorniciatura del nimbo crucisignato si definisce con due linee concentriche incise, tra le quali si intervalla una serie di punti in rilievo.
Sugli angoli superiori, contro il fondo oro dell'icona si formano due dischi rotondi simmetrici su fondo purpureo. Recano dei lineamenti punteggianti incisi dentro i quali si iscrivono le abbreviazioni I(HCOY)C X(PICTO )C. Sotto si legge l'epigrafe O CDTHP TOY (KOCMOY) (;) in due rettangolari insegne purpuree.
Il tipo iconografico di Cristo si riconnette con l'icona despotica dello stesso tema nella chiesa di San Giorgio dei Greci a Venezia (prima metà del 14° sec.) con la quale costituisce un modello remoto.
Questo .tipo in particolare aveva adottato nel passato anche il pittore Ioannis da Grammosta che era attivo in modo dinamico in un vasto territorio di Kastoria e Ocrida nella prima metà del 16° secolo.
Dalle osservazioni in situ, dopo il compimento dei lavori di conservazione delle suddette icone despotiche dell'iconostasi della chiesa di San Giorgio Museviki e di quelle simili della Collezione del Museo Bizantino di Kastoria, si verifica senza alcun dubbio lo stile unitario e il comune ethos artistico che determinano nel complesso la personalità indipendente di Onofrio.
La composizione nelle tre icone risulta totalmente armonizzata ed equilibrata rispetto allo spazio disponibile. Le figure, rese in modo calligrafico, eleganti e raffinate, si distinguono per serenità, gentilezza ed ethos aristocratico. Per di più, certe caratteristiche tecniche della pittura di Onofrio che si riscontrano anche nelle nostre icone, insieme alla qualità eccellente e la calligrafia del tipo delle lettere, contribuiscono decisamente alla identificazione del pittore. In particolare, il modo di raffigurazione nella forma e nel disegno delle insegne rettangolari con le iscrizioni e delle medaglie rotonde è quasi identico.
Per l'icona di Cristo Pantocratore come Salvatore (Σωτήρ) del mondo, proponiamo dopo ricerca documentata la sua probabile provenienza dalla chiesa dei Santi Apostoli di Eleusa di Kastoria.
In conclusione, i nuovi e interessanti dati di ricerca hanno aggiunto alle opere pittoriche di Onofrio Argite ancora due icone sconosciute che arricchiscono il suo notevole opus culturale ed artistico e contribuiscono in modo definitivo alla compressione delle sue virtù pittoriche. Oltretutto è stata ricostruita con grande probabilità l'iconostasi originario della chiesa dei Santi Apostoli nella parrocchia di Eleusa a Kastoria rispetto all'icona del Cristo Pantocratore, opera certa di Onofrio che sarebbe un pendant con la icona già esistente di Panagia Odigitria (ca. 1547).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου